آیا تا به حال هنگام مدیتیشن یا تمرکز روی یک کار متوجه شدهاید که ذهنتان ناگهان به آینده، نگرانیها یا خاطرات میرود؟ این حالت که به آن پرسهزنی ذهن گفته میشود، یکی از چالشهای اصلی تمرکز و ذهنآگاهی است.
علم عصبشناسی امروزه میتواند تفاوت بین ذهنآگاهی و پرسهزنی ذهن را از روی فعالیت مغز تشخیص دهد؛ موضوعی که میتواند انقلابی در آموزش تمرکز، مدیتیشن و حتی درمانهای روانشناختی ایجاد کند.
گردآوری و ترجمه : دنیا نهضت – روانشناس
خلاصه مقاله : Decoding attentional states for neurofeedback
ذهنآگاهی و پرسهزنی ذهن چیست؟
ذهنآگاهی (Mindfulness) یعنی توجه آگاهانه به لحظه حال؛ بدون قضاوت. معمولاً تمرکز روی تنفس، احساسات بدنی یا تجربهی اکنون است.
در مقابل، پرسهزنی ذهن (Mind Wandering) زمانی رخ میدهد که توجه ما ناخودآگاه از لحظه حال جدا میشود و به افکار پراکنده، برنامهریزی آینده یا نگرانیها میرود. تقریباً همهی ما بارها در روز بین این دو حالت در نوسان هستیم.
مغز چگونه این دو حالت را تجربه میکند؟
در یک پژوهش علمی پیشرفته، پژوهشگران فعالیت مغز افراد را در سه حالت بررسی کردند
- مدیتیشن ذهنآگاهی
- فکر کردن به برنامههای آینده
- فکر کردن به موقعیتهای اضطرابزا
برای این کار از دستگاهی به نام مگنتوانسفالوگرافی (MEG) استفاده شد که فعالیت الکتریکی مغز را با دقت بسیار بالا ثبت میکند.نتیجه شگفتانگیز بود الگوهای فعالیت مغز در ذهنآگاهی با زمانی که ذهن در حال پرسهزنی است تفاوت دارد، هرچند این تفاوتها ظریف و فردبهفرد هستند.
آیا مغز «تمرکز» را نشان میدهد؟
بله، اما نه به شکل سادهای که قبلاً تصور میشد.
برخلاف باور رایج که ذهنآگاهی را فقط به امواج آلفا مغز نسبت میدهد، این پژوهش نشان داد:
- تمرکز و ذهنآگاهی فقط به یک موج خاص مغزی محدود نیست
- الگوی ارتباط بین نواحی مختلف مغز نقش مهمتری دارد
- هر فرد الگوی مغزی مخصوص به خودش را دارد
به زبان سادهتر مغز هر کسی «امضای تمرکز» مخصوص خودش را دارد.
کاربرد این یافتهها در روانشناسی چیست؟
این نتایج میتوانند کاربردهای بسیار مهمی داشته باشند، از جمله:
۱. نوروفیدبک برای افزایش تمرکز
با استفاده از نوروفیدبک میتوان به افراد بازخورد لحظهای داد که آیا در حالت ذهنآگاهی هستند یا ذهنشان سرگردان شده است.
۲. آموزش شخصیسازیشده ذهنآگاهی
از آنجا که الگوی مغزی هر فرد متفاوت است، تمرینهای تمرکز میتوانند شخصیسازی شوند؛ درست متناسب با مغز هر فرد.
۳. کمک به درمان اضطراب و ADHD
پرسهزنی ذهن با اضطراب و نقص توجه رابطه نزدیکی دارد. تشخیص دقیقتر این حالتها میتواند درمان را مؤثرتر کند.
اگر هنگام مدیتیشن یا تمرینهای تمرکزی احساس میکنید «موفق نیستید»، بدانید:
. پرسهزنی ذهن کاملاً طبیعی است
. حتی مغز افراد آموزشدیده هم مدام بین تمرکز و حواسپرتی جابهجا میشود
. هدف ذهنآگاهی، حذف افکار نیست؛ بازگشت آگاهانه به لحظه حال است
علم امروز نشان میدهد که ذهنآگاهی یک تجربه ذهنی مبهم نیست، بلکه قابل مشاهده در فعالیت مغز است.
هرچند هنوز راه زیادی تا ابزارهای دقیق روزمره باقی مانده، اما آیندهی روانشناسی، مدیتیشن و درمانهای مبتنی بر مغز بسیار امیدوارکننده است.
