اختلال نقص توجه/بیش‌فعالی یا ADHD یکی از شایع‌ترین اختلالات دوران کودکی است که می‌تواند تا بزرگسالی ادامه پیدا کند. بسیاری از والدین سال‌هاست با چالش‌هایی مثل بی‌قراری، پرحرفی، تمرکز پایین یا رفتارهای تکانشی فرزندانشان دست‌وپنجه نرم می‌کنند. درمان‌های رایج معمولاً شامل داروهای محرک مثل ریتالین و رفتاردرمانی هستند؛ اما هر دو روش محدودیت‌هایی دارند. به همین دلیل، در سال‌های اخیر توجه زیادی به یک روش تازه‌تر جلب شده است، نوروفیدبک.
گردآوری و ترجمه : دنیا نهضت – روانشناس
خلاصه مقاله : Evaluation of neurofeedback in ADHD
نوروفیدبک چیست؟
نوروفیدبک به زبان ساده یعنی «یاد دادن به مغز برای بهتر کار کردن». در این روش به کمک سنسورهای EEG فعالیت مغز اندازه‌گیری و به صورت بازخورد تصویری یا صوتی به کودک نمایش داده می‌شود. کودک یاد می‌گیرد الگوهای مفید مغزی را تقویت و الگوهای نامناسب را کاهش دهد. این یادگیری شبیه یک نوع ورزش مغزی است و با تکرار مداوم (مثلاً ۳۰ تا ۴۰ جلسه) می‌تواند الگوهای پایدار ایجاد کند.
چرا نوروفیدبک برای ADHD مورد توجه قرار گرفته است؟
مطالعات نشان داده‌اند بسیاری از کودکان ADHD امواج تتا (کُند) بیشتری و امواج بتا (مرتبط با تمرکز) کمتری دارند. نوروفیدبک تلاش می‌کند این الگوها را بهبود دهد. همین فرضیه باعث شد پژوهش‌های گسترده‌ای از دههٔ ۱۹۷۰ آغاز شود و پروتکل‌های مختلفی مثل تقویت SMR (حالت آرام اما هوشیار) ، کاهش نسبت تتا/بتا ، آموزش پتانسیل‌های آهسته قشری (SCP) در درمان ADHD امتحان شوند.
پژوهش‌ها چه می‌گویند؟
طبق مرورهای علمی معتبر، نوروفیدبک در سال‌های اخیر از یک روش تجربی به درمانی با پشتوانه‌ی پژوهشی قابل توجه تبدیل شده است. برخی نتایج مهم عبارت‌اند از:
۱. بهبود علائم اصلی ADHD
متاآنالیزها نشان می‌دهند نوروفیدبک می‌تواند:
- توجه را به‌طور قابل ملاحظه‌ای بهبود دهد
- تکانشگری را کاهش دهد
- بر بیش‌فعالی تأثیر متوسط اما پایدار داشته باشد
نکته مهم این است که این نتایج نه‌تنها بعد از پایان جلسات باقی می‌مانند، بلکه در برخی پژوهش‌ها تا شش ماه یا دو سال بعد نیز ادامه یافته‌اند.
۲. مقایسه با دارو
در چندین مطالعه، نوروفیدبک اثرهایی مشابه دارو در بهبود توجه و تکانشگری داشته است. البته دارو معمولاً اثر سریع‌تری دارد، اما نوروفیدبک یک مزیت مهم دارد و آن این که آثار آن پایدارتر است و عوارض جانبی دارو را ندارد.
۳. تفاوت پروتکل‌ها
پروتکل‌های استاندارد مثل SMR، SCP و کاهش تتا/بتا بیشترین پشتوانه علمی را دارند. برخی پروتکل‌های جدید یا پیچیده، نتایج ضعیف‌تری نشان داده‌اند، به‌ویژه اگر اصول یادگیری مغزی در آن رعایت نشده باشد.
۴. یادگیری، کلید موفقیت است
پژوهش‌ها تأکید می‌کنند که کودک باید واقعاً یاد بگیرد امواج مغزی‌اش را تنظیم کند؛ یعنی صرفاً انجام جلسات کافی نیست. در کودکانی که پیشرفت واقعی در «خودتنظیمی مغز» دیده می‌شود، معمولاً بهبودهای رفتاری بسیار پررنگ‌تر هستند.
آیا نوروفیدبک برای همه کودکان ADHD مناسب است؟
ADHD یک اختلال کاملاً ناهمگن است؛ یعنی همه‌ی کودکان الگوی مغزی یکسانی ندارند. برخی پژوهش‌ها نشان می‌دهد تنها ۲۰ تا ۳۰ درصد کودکان الگوی تتا/بتای بالا دارند. بنابراین در آینده احتمالاً نوروفیدبک شخصی‌سازی‌شده اهمیت بیشتری پیدا خواهد کرد؛ یعنی درمان براساس نوع الگوی مغزی هر کودک انتخاب شود تا نتیجه مؤثرتر باشد.
نقش خواب
پژوهش‌های جدید نشان می‌دهند بسیاری از کودکان ADHD دچار مشکلات خواب هستند، مثل بدخوابی شبانه یا سختی در به خواب رفتن. جالب است بدانید برخی مدل‌های علمی پیشنهاد می‌کنند اثر مثبت نوروفیدبک—به‌ویژه پروتکل SMR—تاحدی ناشی از بهبود کیفیت خواب و افزایش ثبات ریتم مغزی باشد. پس توجه به خواب کودک می‌تواند کلید درمان مؤثرتر باشد.
آیا نوروفیدبک ارزش امتحان کردن را دارد؟
اگر به دنبال درمانی غیر دارویی، بدون عوارض، بلندمدت و علمی برای ADHD هستید، نوروفیدبک می‌تواند یک گزینه معتبر باشد. البته:
- باید توسط متخصص آموزش‌دیده انجام شود
- پروتکل استاندارد استفاده شود
- تعداد جلسات کافی باشد
- و پیشرفت کودک در یادگیری مغزی ارزیابی شود
نوروفیدبک یک معجزهٔ یک‌شبه نیست؛ اما شواهد علمی نشان می‌دهد می‌تواند در مسیر طولانی و پرپیچ‌وخم مدیریت ADHD، به بسیاری از کودکان کمک کند تا تمرکز قوی‌تر، آرامش بیشتر و کنترل رفتاری بهتری پیدا کنند.
