دنیا نهضت

اختلال نقص توجه_ بیش‌فعالی (ADHD) یکی از شایع‌ترین اختلالات دوران کودکی است که معمولاً با سه نشانه‌ی اصلی شناخته می‌شود: بی‌توجهی، تکانشگری و بیش‌فعالی. بسیاری از خانواده‌ها پس از تشخیص ADHD بلافاصله با این سؤال روبه‌رو می‌شوند که «بهترین روش درمان چیست؟» در کنار درمان‌های رایج مانند دارودرمانی یا رفتاردرمانی، طی سال‌های اخیر نوروفیدبک به‌عنوان یک روش نوین و غیرتهاجمی توجه زیادی را به خود جلب کرده است. اما آیا واقعاً نوروفیدبک مؤثر است؟ پژوهش‌ها چه می‌گویند؟

گردآوری و ترجمه : دنیا نهضت – روانشناس

خلاصه مقاله : Evaluation of neurofeedback in ADHD: The long and winding road

این بلاگ حاصل بررسی یک مقاله‌ی علمی معتبر درباره‌ی اثربخشی نوروفیدبک در درمان ADHD است.

نوروفیدبک چیست و چگونه کار می‌کند؟

نوروفیدبک یک روش آموزش مغز است. در این روش، فرد به دستگاه EEG وصل می‌شود تا فعالیت امواج مغزی‌اش ثبت شود. سپس با استفاده از یک بازی یا تصویر، به مغز بازخورد (فیدبک) داده می‌شود. به زبان ساده‌تر، مغز می‌آموزد که امواج خود را به سمت الگوهایی سالم‌تر تنظیم کند.

در ADHD معمولاً بعضی از الگوهای مغزی بیش‌فعال یا کم‌فعال هستند، و نوروفیدبک تلاش می‌کند این وضعیت را به حالت متعادل نزدیک کند.

نوروفیدبک از کجا شروع شد؟

تاریخچه نوروفیدبک به دهه ۱۹۶۰ برمی‌گردد، زمانی که پژوهشگران متوجه شدند می‌توان برخی امواج مغزی را «یاد داد». کمی بعد محققان دریافتند که آموزش یک نوع موج خاص، به نام SMR، می‌تواند حتی تعداد تشنج‌ها در بیماران صرعی را کم کند.

از دهه ۱۹۷۰ به بعد، دانشمندان کاربرد نوروفیدبک را برای کودکان بیش‌فعال بررسی کردند. نتایج اولیه نشان داد که این روش می‌تواند بی‌قراری و حواس‌پرتی را کاهش بدهد.

آیا نوروفیدبک برای ADHD واقعاً مؤثر است؟

بر اساس بررسی‌های دقیق علمی در سال‌های اخیر، چند نکته مهم به دست آمده است.

۱. اثربخشی نوروفیدبک قابل توجه است

پژوهش‌های مختلف نشان داده‌اند که نوروفیدبک می‌تواند:

• توجه را به‌طور چشمگیری بهبود دهد
• تکانشگری را کاهش دهد
• در برخی موارد، بیش‌فعالی را هم کم کند

این نتایج هم در گزارش والدین و هم در ارزیابی معلمان دیده شده است.

۲. ماندگاری اثرات نوروفیدبک

برخلاف دارو که فقط در زمان مصرف اثر دارد، شواهد نشان می‌دهد اثرات نوروفیدبک حتی ماه‌ها و سال‌ها پس از پایان جلسات باقی می‌ماند. این موضوع برای والدین بسیار ارزشمند است.

مقایسه نوروفیدبک با دارو

جالب است بدانید برخی مطالعات نشان داده‌اند که نوروفیدبک در بهبود بی‌توجهی تقریباً اثری مشابه داروی ریتالین دارد. حتی در بعضی پژوهش‌ها، کودکانی که نوروفیدبک دریافت کردند در آزمون‌های تحصیلی پیشرفت بیشتری نشان دادند. البته دارو همچنان برای کاهش سریع علائم مفید است، اما برای ماندگاری و آموزش مغز، نوروفیدبک مزیت‌های ویژه‌ای دارد.

نوروفیدبک دقیقاً روی مغز چه تأثیری می‌گذارد؟

بررسی‌های تصویربرداری مغزی (مانند EEG و fMRI) نشان داده که نوروفیدبک باعث:

• بهبود فعالیت نواحی مغزی مرتبط با تمرکز
• تقویت «آمادگی ذهنی»
• کاهش امواج کند (که معمولاً در ADHD زیاد دیده می‌شود)

این تغییرات نشان می‌دهد اثر نوروفیدبک صرفاً روان‌شناختی نیست، بلکه روی ساختار عملکردی مغز اثر می‌گذارد.

در نتیجه پژوهشگران تأکید دارند که فقط پروتکل‌های استاندارد و ثابت‌شده باید برای درمان ADHD استفاده شود.

آیا نوروفیدبک را توصیه می‌کنیم؟

طبق نتایج معتبر علمی، نوروفیدبک یک روش مؤثر، ایمن و پایدار برای درمان ADHD است. البته زمانی که توسط متخصص آموزش‌دیده و با پروتکل استاندارد اجرا شود.

نوروفیدبک می‌تواند:

• مکملی عالی برای دارودرمانی باشد
• در برخی موارد جایگزین دارو شود
• در بلندمدت عملکرد مغز را بهبود دهد
• کیفیت خواب، تمرکز و رفتار کودک را بهتر کند

اگر به دنبال روشی بدون عوارض و با اثرات ماندگار هستید، نوروفیدبک می‌تواند گزینه‌ای بسیار مناسب برای فرزند یا حتی بزرگسالان دارای ADHD باشد.

نگاهی به مهم‌ترین عوامل موفقیت در درمان با نوروفیدبک

نوروفیدبک در سال‌های اخیر به یکی از جذاب‌ترین روش‌های درمانی در روان‌شناسی و علوم اعصاب تبدیل شده است. بسیاری از افراد از آن برای بهبود تمرکز، کاهش اضطراب، درمان ADHD، مدیریت وسواس استفاده می‌کنند. اما یک واقعیت مهم وجود دارد: همه افراد از نوروفیدبک نتیجه یکسان نمی‌گیرند.
نتایج برخی پژوهش‌ها نشان می‌دهد که بین ۱۶ تا ۵۷ درصد افراد نمی‌توانند یاد بگیرند که فعالیت مغزی خود را به شکل مؤثر تنظیم کنند؛ گروهی که به آن‌ها غیر پاسخ‌دهنده یا non-learners گفته می‌شود. این موضوع باعث شده برخی شک کنند که آیا نوروفیدبک واقعاً درمان مؤثری هست یا نه.

گردآوری و ترجمه : دنیا نهضت – روانشناس

خلاصه مقاله : Predictors of neurofeedback training outcome

اما پاسخ ساده نیست. مرور پژوهش‌های انجام‌شده نشان می‌دهد که نوروفیدبک می‌تواند مؤثر باشد، اما میزان موفقیت آن بستگی زیادی به ویژگی‌های خود فرد دارد. در ادامه، مهم‌ترین عواملی را که طبق تحقیقات می‌توانند موفقیت در نوروفیدبک را پیش‌بینی کنند، به زبان ساده مرور می‌کنیم.

۱. وضعیت اولیه مغز: مهم‌ترین عامل موفقیت

یکی از قوی‌ترین یافته‌های علمی این است که الگوهای مغزی اولیه افراد تأثیر زیادی در یادگیری نوروفیدبک دارند. اگر فعالیت مغزی فرد در همان موجی که قرار است تقویت یا کاهش یابد، در سطح مناسبی باشد، احتمال موفقیت او در تمرین بیشتر است. برای مثال:

• در ADHD معمولاً موج‌های تتا بالا و بتا پایین هستند.
• افرادی که در شروع تمرین، وضعیت مغزی‌شان کمی «پایدارتر» است، بهتر می‌توانند خودتنظیمی را یاد بگیرند.

این یافته شاید عجیب باشد، چون معمولاً فکر می‌کنیم کسی که مشکل بیشتری دارد، بیشتر هم از درمان سود می‌برد؛ اما نوروفیدبک یک درمان فعال است و مغز نیاز دارد حداقل توانایی خودتنظیمی را از قبل داشته باشد.

۲. ساختار مغز هم نقش دارد

برخی پژوهش‌ها نشان داده‌اند که حجم یا سلامت برخی نواحی مغزی می‌تواند بر یادگیری نوروفیدبک تأثیر بگذارد. برای مثال، در برخی افراد حجم بیشتر نواحی مرتبط با تولید امواج مورد هدف (مثل قشر حسی-حرکتی برای موج SMR) با عملکرد بهتر مرتبط است. البته این یافته‌ها هنوز قطعی نیستند، ولی نشان می‌دهند که مغز هر فرد با مغز فرد دیگر متفاوت است و همین تفاوت‌ها می‌تواند تعیین کند چه کسی از این روش بیشتر سود می‌برد.

۳. سن، جنسیت و هوش؟ تقریباً بی‌اثر!

خبر خوب برای بیشتر افراد این است که سن، جنسیت ، میزان هوش و توانایی های شناختی کلی طبق پژوهش‌ها نقش قابل توجهی در موفقیت نوروفیدبک ندارند. بنابراین تقریباً هر فردی، از کودک تا بزرگسال، می‌تواند در این زمینه شانس موفقیت مشابهی داشته باشد.

۴. استراتژی‌های ذهنی: بیش از حد تلاش نکنید!

جالب است که برخی مطالعات نشان می‌دهد تلاش بیش از حد برای «کنترل مغز» می‌تواند نتیجه را بدتر کند!
در موج‌هایی مثل SMR یا آلفا، ریلکس بودن و استفاده از تصویرسازی یا تفکر مثبت نتایج بهتری داشته است. به نظر می‌رسد نوروفیدبک نه یک «کار سخت»، بلکه بیشتر یک «هماهنگی آرام» با مغز است.

۵. وضعیت بیماری: در برخی اختلالات اهمیت دارد

در بیماری‌هایی مثل صرع، وجود آسیب در نواحی خاص مغز (مثلاً لوب گیجگاهی چپ) ممکن است موفقیت نوروفیدبک را سخت‌تر کند. اما عوامل دیگری مثل نوع دارو یا سابقه بیماری، معمولاً تأثیر قابل توجهی ندارند.

۶. مهم‌ترین پیش‌بینی‌کننده درمان: توانایی یادگیری خودتنظیمی

شاید بدیهی به نظر برسد، اما پژوهش‌ها تأکید می‌کنند کسانی که بهتر یاد می‌گیرند امواج مغزی خود را تنظیم کنند، معمولاً در نهایت علائمشان هم بیشتر بهبود پیدا می‌کند. این موضوع در ADHD و صرع به‌خوبی نشان داده شده است.

نوروفیدبک برای چه کسانی مناسب‌تر است؟

بر اساس نتایج علمی:

• افرادی که الگوهای مغزی اولیه متعادل‌تری دارند، بیشتر سود می‌برند.
• سن، جنس و هوش تأثیر زیادی ندارند.
• آرامش و رها کردن کنترل بیش از حد می‌تواند کمک‌کننده باشد.
• مهم‌ترین عامل درمانی، توانایی واقعی مغز در یادگیری خودتنظیمی است.

به طور کلی، نوروفیدبک ابزار مؤثری است، اما نه برای همه به یک اندازه. آینده این درمان به سمت پروتکل‌های فردمحور پیش می‌رود؛ یعنی براساس ویژگی‌های مغزی هر فرد، نوع تمرین متفاوت انتخاب خواهد شد.

اگر قصد تجربه نوروفیدبک را دارید، می توانید از جلسه مشاوره اولیه رایگان مرکز ما استفاده نمایید تا بر اساس ویژگی‌های فردی شما مناسب‌ترین پیشنهاد و برنامه به شما ارائه شود.

اختلال نقص توجه/بیش‌فعالی یا ADHD یکی از شایع‌ترین اختلالات دوران کودکی است که می‌تواند تا بزرگسالی ادامه پیدا کند. بسیاری از والدین سال‌هاست با چالش‌هایی مثل بی‌قراری، پرحرفی، تمرکز پایین یا رفتارهای تکانشی فرزندانشان دست‌وپنجه نرم می‌کنند. درمان‌های رایج معمولاً شامل داروهای محرک مثل ریتالین و رفتاردرمانی هستند؛ اما هر دو روش محدودیت‌هایی دارند. به همین دلیل، در سال‌های اخیر توجه زیادی به یک روش تازه‌تر جلب شده است، نوروفیدبک.

گردآوری و ترجمه : دنیا نهضت – روانشناس

خلاصه مقاله : Evaluation of neurofeedback in ADHD

نوروفیدبک چیست؟

نوروفیدبک به زبان ساده یعنی «یاد دادن به مغز برای بهتر کار کردن». در این روش به کمک سنسورهای EEG فعالیت مغز اندازه‌گیری و به صورت بازخورد تصویری یا صوتی به کودک نمایش داده می‌شود. کودک یاد می‌گیرد الگوهای مفید مغزی را تقویت و الگوهای نامناسب را کاهش دهد. این یادگیری شبیه یک نوع ورزش مغزی است و با تکرار مداوم (مثلاً ۳۰ تا ۴۰ جلسه) می‌تواند الگوهای پایدار ایجاد کند.

چرا نوروفیدبک برای ADHD مورد توجه قرار گرفته است؟

مطالعات نشان داده‌اند بسیاری از کودکان ADHD امواج تتا (کُند) بیشتری و امواج بتا (مرتبط با تمرکز) کمتری دارند. نوروفیدبک تلاش می‌کند این الگوها را بهبود دهد. همین فرضیه باعث شد پژوهش‌های گسترده‌ای از دههٔ ۱۹۷۰ آغاز شود و پروتکل‌های مختلفی مثل تقویت SMR (حالت آرام اما هوشیار) ، کاهش نسبت تتا/بتا ، آموزش پتانسیل‌های آهسته قشری (SCP) در درمان ADHD امتحان شوند.

پژوهش‌ها چه می‌گویند؟

طبق مرورهای علمی معتبر، نوروفیدبک در سال‌های اخیر از یک روش تجربی به درمانی با پشتوانه‌ی پژوهشی قابل توجه تبدیل شده است. برخی نتایج مهم عبارت‌اند از:

۱. بهبود علائم اصلی ADHD

متاآنالیزها نشان می‌دهند نوروفیدبک می‌تواند:

• توجه را به‌طور قابل ملاحظه‌ای بهبود دهد
• تکانشگری را کاهش دهد
• بر بیش‌فعالی تأثیر متوسط اما پایدار داشته باشد

نکته مهم این است که این نتایج نه‌تنها بعد از پایان جلسات باقی می‌مانند، بلکه در برخی پژوهش‌ها تا شش ماه یا دو سال بعد نیز ادامه یافته‌اند.

۲. مقایسه با دارو

در چندین مطالعه، نوروفیدبک اثرهایی مشابه دارو در بهبود توجه و تکانشگری داشته است. البته دارو معمولاً اثر سریع‌تری دارد، اما نوروفیدبک یک مزیت مهم دارد و آن این که آثار آن پایدارتر است و عوارض جانبی دارو را ندارد.

۳. تفاوت پروتکل‌ها

پروتکل‌های استاندارد مثل SMR، SCP و کاهش تتا/بتا بیشترین پشتوانه علمی را دارند. برخی پروتکل‌های جدید یا پیچیده، نتایج ضعیف‌تری نشان داده‌اند، به‌ویژه اگر اصول یادگیری مغزی در آن رعایت نشده باشد.

۴. یادگیری، کلید موفقیت است

پژوهش‌ها تأکید می‌کنند که کودک باید واقعاً یاد بگیرد امواج مغزی‌اش را تنظیم کند؛ یعنی صرفاً انجام جلسات کافی نیست. در کودکانی که پیشرفت واقعی در «خودتنظیمی مغز» دیده می‌شود، معمولاً بهبودهای رفتاری بسیار پررنگ‌تر هستند.

آیا نوروفیدبک برای همه کودکان ADHD مناسب است؟

ADHD یک اختلال کاملاً ناهمگن است؛ یعنی همه‌ی کودکان الگوی مغزی یکسانی ندارند. برخی پژوهش‌ها نشان می‌دهد تنها ۲۰ تا ۳۰ درصد کودکان الگوی تتا/بتای بالا دارند. بنابراین در آینده احتمالاً نوروفیدبک شخصی‌سازی‌شده اهمیت بیشتری پیدا خواهد کرد؛ یعنی درمان براساس نوع الگوی مغزی هر کودک انتخاب شود تا نتیجه مؤثرتر باشد.

نقش خواب

پژوهش‌های جدید نشان می‌دهند بسیاری از کودکان ADHD دچار مشکلات خواب هستند، مثل بدخوابی شبانه یا سختی در به خواب رفتن. جالب است بدانید برخی مدل‌های علمی پیشنهاد می‌کنند اثر مثبت نوروفیدبک—به‌ویژه پروتکل SMR—تاحدی ناشی از بهبود کیفیت خواب و افزایش ثبات ریتم مغزی باشد. پس توجه به خواب کودک می‌تواند کلید درمان مؤثرتر باشد.

آیا نوروفیدبک ارزش امتحان کردن را دارد؟

اگر به دنبال درمانی غیر دارویی، بدون عوارض، بلندمدت و علمی برای ADHD هستید، نوروفیدبک می‌تواند یک گزینه معتبر باشد. البته:

• باید توسط متخصص آموزش‌دیده انجام شود
• پروتکل استاندارد استفاده شود
• تعداد جلسات کافی باشد
• و پیشرفت کودک در یادگیری مغزی ارزیابی شود

نوروفیدبک یک معجزهٔ یک‌شبه نیست؛ اما شواهد علمی نشان می‌دهد می‌تواند در مسیر طولانی و پرپیچ‌وخم مدیریت ADHD، به بسیاری از کودکان کمک کند تا تمرکز قوی‌تر، آرامش بیشتر و کنترل رفتاری بهتری پیدا کنند.

اضطراب، افسردگی و وسواس از شایع‌ترین مشکلات روان‌شناختی هستند که زندگی میلیون‌ها نفر را تحت تأثیر قرار می‌دهند. بسیاری از افراد به سراغ دارودرمانی، مشاوره یا روش‌های آرام‌سازی می‌روند؛ اما همیشه بهبود کامل حاصل نمی‌شود یا عوارض جانبی دارو مانع ادامه‌ی درمان می‌شود. درست در همین‌جا است که یک روش نوین و علمی به نام نوروفیدبک (Neurofeedback) توجه بسیاری را به خود جلب کرده است؛ روشی که ادعا می‌کند می‌تواند «الگوی فعالیت مغز» را تغییر دهد تا علائم اضطراب و افسردگی کاهش یابد.

گردآوری و ترجمه : دنیا نهضت – روانشناس

خلاصه مقاله : Neurofeedback with anxiety and
affective disorders

نوروفیدبک چیست و چگونه کار می‌کند؟

نوروفیدبک نوعی «آموزش مغز» است که با استفاده از اندازه‌گیری امواج مغزی (EEG) انجام می‌شود. در این روش هیچ چیز وارد مغز نمی‌شود و تنها امواج مغزی ثبت شده و بلافاصله به شکل تصویر یا صدا به فرد نمایش داده می‌شود. مغز با دیدن این بازخورد، یاد می‌گیرد امواج نامناسب را کم و فعالیت سالم‌تر را بیشتر کند.

این روند شبیه تمرین بدنسازی است، با این تفاوت که به جای عضله، مغز را تمرین می‌دهید. جلسات معمولاً ۲۰ تا ۴۰ جلسه هستند و به‌تدریج تغییرات پایداری ایجاد می‌شود.

ارتباط اضطراب، افسردگی و وسواس با «فعالیت مغز»

پژوهش‌ها سال‌هاست نشان داده‌اند که بسیاری از اختلالات روان‌شناختی ریشه در الگوهای نامنظم فعالیت مغز دارند. مثلاً:

• در اختلال وسواس (OCD) معمولاً نواحی پیشانی مغز بیش‌فعال هستند.
• در اضطراب و پنیک بخش‌هایی از مغز که مسئول پردازش تهدید هستند، فعالیت بیشتری نشان می‌دهند.
• در افسردگی اغلب «ناهماهنگی» میان نیمکره‌های چپ و راست دیده می‌شود؛ نیمکره چپ که مسئول هیجانات مثبت است، کمتر فعال می‌شود.

این یافته‌ها باعث شده نوروفیدبک به عنوان روشی مطرح شود که شاید بتواند این الگوهای مغزی را اصلاح کند.

نوروفیدبک چگونه به اضطراب کمک می‌کند؟

مطالعات بی‌شمار نشان داده‌اند که وقتی فرد دچار اضطراب شدید است، مغز او موج‌های تند بتا تولید می‌کند که با نگرانی، افکار تکراری و بی‌قراری مرتبط است. نوروفیدبک تلاش می‌کند این موج‌های تند را کاهش و فعالیت آرام‌تر (مثلاً آلفا) را تقویت کند.

طبق نتایج پژوهش‌ها:

• در اضطراب امتحان، افرادی که نوروفیدبک دریافت کردند کاهش اضطراب بسیار بیشتری نسبت به گروه‌های کنترل داشتند.
• در اضطراب فراگیر (GAD)، بیشتر مطالعات کاهش علائم قابل توجهی گزارش کرده‌اند.
• این روش در فوبیا نیز مؤثر بوده و در برخی پژوهش‌ها از روش‌های آرام‌سازی ساده عملکرد بهتری داشته است.

نوروفیدبک و PTSD (اختلال استرس پس از سانحه)

یکی از چشمگیرترین نتایج مربوط به درمان PTSD است. در مطالعه‌ای مشهور روی سربازان جنگی:

• گروهی که نوروفیدبک دریافت کردند، پس از ۳۰ ماه پیگیری، تنها در سه نفر بازگشت علائم دیده شد.
• در مقابل، تمام افراد گروه درمان معمولی دوباره دچار علائم شدند.
• همچنین نیاز به دارو در گروه نوروفیدبک به شکل چشمگیری کاهش یافت.

این نتایج نشان می‌دهد مغز حتی پس از ضربه‌های شدید روانی نیز می‌تواند با تمرین دوباره سامان یابد.

نوروفیدبک در افسردگی

یکی از یافته‌های مهم در افسردگی «غیرفعال شدن نیمکره چپ» مغز است. نوروفیدبک تلاش می‌کند این نیمکره را دوباره فعال کند. در نمونه‌هایی که با نوروفیدبک درمان شدند:

• بسیاری از بیماران که به دارو مقاوم بودند، کاهش شدید و پایدار علائم افسردگی تجربه کردند.
• حتی یک تا پنج سال پس از پایان جلسات، الگوهای سالم مغزی پایدار مانده بود.
• برخلاف دارو که معمولاً فقط علائم را کم می‌کند، نوروفیدبک می‌تواند عامل زیربنایی آسیب‌پذیری مغزی را تغییر دهد.

نوروفیدبک در درمان وسواس (OCD)

وسواس یکی از سخت‌ترین اختلالات برای درمان است؛ به‌ویژه نوع فکری. اما مطالعات جدید نشان می‌دهند:

• وقتی نوروفیدبک براساس «نقشه مغزی اختصاصی» هر بیمار طراحی شود، علائم به شکل چشمگیری کاهش می‌یابد.
• در چند گزارش، کاهش نمره وسواس از ۲۵ به ۴ یا از ۱۶ به ۳ گزارش شده است؛ نتایجی که حتی از بهترین داروها قوی‌تر است.
• و مهم‌تر اینکه این تغییرات بیش از یک سال پایدار مانده‌اند.

آیا نوروفیدبک برای همه مؤثر است؟

نوروفیدبک یک روش علمی و امیدوارکننده است، اما:

• باید توسط متخصص آموزش‌دیده انجام شود
• تعداد جلسات لازم رعایت شود

همچنین نوروفیدبک جایگزین کامل درمان‌های دیگر نیست؛ بلکه می‌تواند در کنار مشاوره، شناخت‌درمانی یا دارودرمانی بسیار مؤثر عمل کند.

نوروفیدبک روشی غیرتهاجمی، بدون درد و با عوارض بسیار کم است که از طریق «تنظیم فعالیت مغز» تلاش می‌کند علائم اضطراب، افسردگی، PTSD و حتی وسواس را کاهش دهد. پژوهش‌های فراوان نشان می‌دهند که این روش برای بسیاری از افراد، به‌ویژه کسانی که به درمان‌های دیگر پاسخ نداده‌اند، می‌تواند یک امید تازه باشد. اگر به دنبال روشی طبیعی، علمی و پایدار برای مهار اضطراب یا بهبود خلق هستید، نوروفیدبک می‌تواند گزینه‌ای ارزشمند برای بررسی باشد.

ختلال استرس پس از سانحه (PTSD) یکی از سخت‌ترین مشکلات روانشناختی است که معمولاً پس از تجربه‌ی رویدادهای آسیب‌زا، مانند جنگ، تصادف، یا خشونت شدید ایجاد می‌شود. مبتلایان به PTSD معمولاً کابوس می‌بینند، صحنه‌های حادثه را بارها در ذهن خود مرور می‌کنند، از موقعیت‌های مشابه دوری می‌جویند و مدام در حالت آماده‌باش و اضطراب به‌سر می‌برند.

گردآوری و ترجمه : دنیا نهضت -روانشناس

خلاصه مقاله : Current Status of Neurofeedback for Post-traumatic Stress Disorder: A Systematic Review and the Possibility of Decoded Neurofeedback

درمان‌های فعلی؛ مؤثر اما دردناک

درمان اصلی برای PTSD، درمان مواجهه‌ای است. در این روش، درمان‌گر به بیمار کمک می‌کند تا به‌صورت کنترل‌شده با خاطرات یا محرک‌های ترسناک روبه‌رو شود تا مغز بیاموزد که دیگر نیازی به واکنش شدید ندارد.

اگرچه این روش در بسیاری از موارد مؤثر است، اما برای بیماران بسیار دشوار و گاهی طاقت‌فرساست. بسیاری از افراد نمی‌توانند تحمل کنند دوباره آن صحنه‌های دردناک را مرور کنند و به همین دلیل ۲۰ تا ۴۰ درصد از بیماران پیش از پایان درمان از آن انصراف می‌دهند.

از سوی دیگر، حتی در میان کسانی که درمان را کامل می‌کنند، حدود ۳۰ تا ۵۰ درصد همچنان بهبود کافی را تجربه نمی‌کنند. به همین دلیل، روان‌پزشکان و عصب‌پژوهان به دنبال روش‌هایی هستند که بدون نیاز به مواجهه‌ی مستقیم با خاطرات ترسناک، بتوانند مغز را به حالت تعادل بازگردانند.

نوروفیدبک؛ آموزش مغز برای تنظیم خودش

یکی از نویدبخش‌ترین این روش‌ها، نوروفیدبک (Neurofeedback) است. نوروفیدبک نوعی آموزش عصبی است که به فرد کمک می‌کند با دریافت بازخورد از فعالیت مغزش (از طریق EEG یا fMRI)، به‌تدریج یاد بگیرد الگوهای ناسالم مغزی را تنظیم کند.

در PTSD، بخش‌هایی از مغز مانند آمیگدال (که با احساس ترس در ارتباط است) بیش‌فعال هستند. در روش‌های نوروفیدبک، با آموزش مغز می‌توان این فعالیت بیش‌ازحد را کاهش داد یا فعالیت بخش‌های آرام‌کننده را افزایش داد.

پژوهش‌های مختلف نشان داده‌اند که تنظیم امواج آلفا و تتا در EEG یا آموزش کنترل فعالیت آمیگدال با fMRI می‌تواند علائم PTSD را کاهش دهد، به‌ویژه در زمینه‌ی اضطراب، کابوس‌ها و کنترل هیجانات.

نسل جدید: نوروفیدبک

نسل جدیدی از نوروفیدبک وارد عرصه شده که می‌تواند انقلابی در درمان PTSD ایجاد کند. در روش‌های سنتی، بازخورد به‌صورت میانگین فعالیت یک ناحیه مغزی ارائه می‌شود. اما در روش های جدید، مغز بر اساس الگوهای پیچیده‌ی چندنقطه‌ای آموزش داده می‌شود تا به‌طور ناخودآگاه الگوهای خاصی از فعالیت مغزی را تغییر دهد، الگوهایی که با ترس یا خاطرات آسیب‌زا ارتباط دارند.

نکته‌ی جالب توجه این است که در این روش، بیمار نیازی به یادآوری آگاهانه‌ی حادثه‌ی ترسناک ندارد. مغز به‌صورت ناخودآگاه در معرض الگوهای عصبی مرتبط با آن قرار می‌گیرد و به‌تدریج واکنش‌های ترس خود را کاهش می‌دهد. به عبارت دیگر، بدون مواجهه‌ی مستقیم، نوعی درمان مواجهه‌ای در سطح مغزی رخ می‌دهد.

مطالعات اولیه نشان داده‌اند که تنها پس از چند جلسه‌، کاهش قابل‌توجهی در شدت علائم PTSD دیده شده است اثری که با درمان‌های سنتی برابری می‌کند اما بدون آن ناراحتی شدید.

مزایای کلیدی نوروفیدبک

1. عدم نیاز به یادآوری آگاهانه‌ی تروما: بیماران بدون تجربه‌ی اضطراب شدید، در مسیر بهبودی پیش می‌روند.
2. دقت بالا: این روش می‌تواند الگوهای عصبی خاص هر فرد را هدف بگیرد.
3. کاربرد گسترده: می‌توان آن را برای سایر اختلالات مرتبط با ترس و اضطراب نیز به کار برد، مانند فوبیا یا اضطراب اجتماعی.

نوروفیدبک چشم‌اندازی نو در درمان PTSD گشوده‌ است، روشی که می‌تواند بدون نیاز به مرور دوباره‌ی دردناک‌ترین خاطرات، مغز را بازآموزی کند و احساس امنیت را به فرد بازگرداند.

بی‌خوابی یکی از شایع‌ترین اختلالات خواب در بین بزرگسالان است و حدود ۶ تا ۱۳ درصد از جمعیت کانادا از نوع مزمن آن رنج می‌برند. در واقع، تقریباً یک‌سوم مردم از کیفیت خواب خود ناراضی‌اند. بی‌خوابی فقط به معنی نخوابیدن نیست؛ بلکه می‌تواند باعث خستگی، اضطراب، مشکلات تمرکز، و حتی افزایش خطر بیماری‌های قلبی و افسردگی شود.

گردآوری و ترجمه : دنیا نهضت – روانشناس

خلاصه مقاله : Neurofeedback for insomnia: Current state of research

درمان‌های فعلی و چالش‌های آن‌ها

در حال حاضر، دو روش اصلی برای درمان بی‌خوابی وجود دارد:
۱. دارودرمانی
۲. روان درمانی

داروها معمولاً در کوتاه‌مدت مؤثرند اما در درازمدت ممکن است باعث وابستگی، اختلال در تمرکز یا بروز بی‌خوابی بازگشتی شوند. از سوی دیگر، رواندرمانی بر تغییر عادات و افکار مرتبط با خواب تمرکز دارد، اما تأثیر آن بر برخی جنبه‌های فیزیولوژیکی بی‌خوابی (مثل برانگیختگی عصبی بیش‌ازحد یا «هایپرآروزال») محدود است. تنها حدود ۶۰ درصد از افراد پس از روان درمانی بهبود قابل‌توجهی در خواب خود گزارش می‌کنند.

نوروفیدبک چیست و چگونه عمل می‌کند؟

اینجاست که نوروفیدبک (Neurofeedback) به‌عنوان یک روش نوین مطرح می‌شود. نوروفیدبک نوعی «نوروتراپی» است که به فرد آموزش می‌دهد فعالیت الکتریکی مغزش را تنظیم کند. این روش زیرمجموعه‌ای از «بیوفیدبک» است و از طریق ثبت امواج مغزی (EEG) و ارائه بازخورد صوتی یا تصویری، به مغز یاد می‌دهد چگونه به حالت آرام‌تر و متعادل‌تری برسد. در واقع، نوروفیدبک نوعی «شرطی‌سازی عملی» است؛ یعنی مغز وقتی به الگوی مناسب فعالیت می‌رسد، پاداشی (مثل تغییر موسیقی یا تصویر دلپذیر) دریافت می‌کند و به مرور یاد می‌گیرد این حالت را حفظ کند.

چرا نوروفیدبک برای بی‌خوابی مؤثر است؟

پایه نظری این روش، مدل «هایپرآروزال» است؛ یعنی بی‌خوابی ناشی از بیش‌فعالی ذهن و بدن است. تحقیقات نشان داده‌اند که افراد مبتلا به بی‌خوابی در زمان خواب، فعالیت بالاتری در امواج سریع مغزی دارند. در نوروفیدبک، معمولاً تمرکز بر افزایش ریتم حسی‌حرکتی (SMR) در ناحیه قشر حسی‌حرکتی مغز است. SMR با حالت آرامش و خواب عمیق ارتباط دارد. افزایش این ریتم باعث کاهش فعالیت امواج سریع و در نتیجه کاهش برانگیختگی مغزی می‌شود.

نتایج پژوهش‌ها چه می‌گویند؟

در این مطالعه نتیجه 12 پژوهش درباره نوروفیدبک برای درمان بی‌خوابی بررسی شده‌اند. تقریباً همه‌ی این پژوهش‌ها گزارش داده‌اند که شرکت‌کنندگان پس از دوره‌ی درمان، بهبود چشمگیری در کیفیت خواب ذهنی خود احساس کرده‌اند؛ مثل کاهش زمان به خواب رفتن، کاهش بیداری‌های شبانه و افزایش مدت زمان خواب.

با این حال، نتایج مربوط به تغییرات عینی (مثل بررسی با پلی‌سومنوگرافی یا EEG) هنوز متناقض است. برخی مطالعات تغییرات واقعی در الگوی مغزی نشان داده‌اند، در حالی که برخی دیگر این اثر را تأیید نکرده‌اند. علاوه بر این، در بعضی پژوهش‌ها، اثر دارونما (placebo) نیز نقش داشته است؛ یعنی صرفاً تصور درمان باعث بهبود خواب شده است.

آینده‌ی نوروفیدبک در درمان بی‌خوابی

با وجود محدودیت‌ها، نتایج فعلی نشان می‌دهد که نوروفیدبک می‌تواند راهی مؤثر و بدون دارو برای بهبود کیفیت خواب باشد. این روش نه‌تنها ممکن است به کاهش بی‌خوابی کمک کند، بلکه احتمالاً در درمان سایر اختلالات مرتبط با برانگیختگی بیش‌ازحد مانند اضطراب یا اختلال استرس پس از سانحه (PTSD) نیز مفید است.

نوروفیدبک، با آموزش مغز برای رسیدن به آرامش، می‌تواند به افرادی که سال‌ها با بی‌خوابی دست‌و‌پنجه نرم کرده‌اند، امید تازه‌ای بدهد. هرچند هنوز راهی طولانی تا اثبات علمی کامل آن باقی مانده است، اما نتایج اولیه نویدبخش آینده‌ای است که شاید برای خوابیدن دیگر نیازی به قرص نباشد.

درد مزمن یکی از مشکلات بزرگ دنیای امروز است. بر اساس پژوهش‌ها، تقریباً از هر چهار بزرگسال، یک نفر با دردهای مداوم زندگی می‌کند، از سردرد و میگرن گرفته تا کمردرد، دردهای عضلانی یا دردهای ناشی از بیماری‌هایی مثل فیبرومیالژیا. این دردها نه‌تنها بر جسم، بلکه بر روح و زندگی اجتماعی افراد نیز تأثیر منفی می‌گذارند؛ خواب را مختل می‌کنند، باعث افسردگی و اضطراب می‌شوند و حتی روابط خانوادگی و کاری را تحت فشار قرار می‌دهند.

گردآوری و ترجمه : دنیا نهضت – کارشناسی ارشد روانشناسی

خلاصه مقاله : Neurofeedback for Pain Management: A Systematic Review

درمان‌های دارویی معمولاً اولین انتخاب برای کنترل درد هستند، اما همیشه کافی نیستند. بسیاری از داروها فقط به‌طور موقت درد را کم می‌کنند و در عوض عوارضی مانند خواب‌آلودگی، وابستگی یا تحمل دارویی ایجاد می‌کنند. به همین دلیل، در سال‌های اخیر توجه پژوهشگران به روش‌های غیر دارویی جلب شده است؛ یکی از این روش‌های نوین و جذاب، نورو فیدبک (Neurofeedback) است.

---

نورو فیدبک چیست و چگونه کار می‌کند؟

نورو فیدبک نوعی آموزش مغز است. در این روش، فعالیت الکتریکی مغز با استفاده از دستگاهی به نام EEG (الکتروانسفالوگرافی) ثبت می‌شود. سپس فرد در زمان واقعی (real-time) بازخوردی از فعالیت مغزش دریافت می‌کند. این بازخورد می‌تواند به شکل صدا، تصویر یا حتی بازی باشد.

برای مثال، تصور کنید در حال دیدن یک بازی ساده هستید که در آن با تمرکز درست یا رسیدن به حالت آرامش، یک هواپیما در آسمان پرواز می‌کند. هر زمان مغزتان از حالت هدف خارج شود، مثلاً دچار تنش یا حواس‌پرتی شوید، هواپیما سقوط می‌کند! مغز شما کم‌کم یاد می‌گیرد چطور به حالتی برسد که پرواز ادامه پیدا کند ، یعنی حالتی آرام‌تر و متعادل‌تر از نظر فعالیت عصبی.

این فرآیند شبیه به شرطی‌سازی است؛ مغز از طریق بازخورد و تمرین یاد می‌گیرد چگونه خودش را تنظیم کند. هدف در درمان درد، آموزش مغز برای کاهش فعالیت‌های عصبی‌ای است که با احساس درد مرتبط هستند.

---

شواهد علمی درباره تأثیر نورو فیدبک در کاهش درد

در یک مرور نظام‌مند جدید، پژوهشگران ۲۴ مطالعه درباره نورو فیدبک و دردهای مزمن را بررسی کردند. نتایج نشان داد که در بیشتر این مطالعات، شرکت‌کنندگان کاهش قابل‌توجهی در شدت و دفعات درد تجربه کرده‌اند. بسیاری از آن‌ها همچنین از بهبود خواب، کاهش خستگی و خلق بهتر گزارش دادند.

بیشتر مطالعات از نوع EEG-based بودند؛ یعنی بازخورد بر اساس امواج مغزی اندازه‌گیری‌شده ارائه می‌شد. این نوع نورو فیدبک معمولاً بر امواجی تمرکز دارد که با احساس درد، استرس یا تمرکز مرتبط هستند ، مثلاً افزایش فعالیت آلفا (آرامش) یا کاهش فعالیت تتا و بتا (تنش و بیش‌فعالی ذهنی).

با وجود این نتایج امیدوارکننده، پژوهشگران تأکید کردند که هنوز شواهد قطعی درباره بهترین روش، تعداد جلسات لازم یا نوع دقیق آموزش مغزی وجود ندارد. بیشتر مطالعات نمونه‌های کوچکی داشته‌اند و پیگیری طولانی‌مدت (برای دیدن ماندگاری اثرات) انجام نشده است. با این حال، جمع‌بندی کلی پژوهش‌ها این است که نورو فیدبک می‌تواند راهی مؤثر و بدون دارو برای کمک به افراد مبتلا به دردهای مزمن باشد.

---

آینده‌ی درمان درد با نورو فیدبک

یکی از جذاب‌ترین ویژگی‌های نورو فیدبک، غیردارویی بودن و ایمنی بالای آن است. هیچ ماده شیمیایی وارد بدن نمی‌شود و فرد به‌صورت فعال در روند درمان مشارکت دارد. این روش می‌تواند در کنار درمان‌های پزشکی، دارویی یا روان‌درمانی استفاده شود تا نتایج بهتری به‌دست آید.

پژوهشگران پیشنهاد کرده‌اند که در آینده باید پروتکل‌های درمانی دقیق‌تر طراحی شود و برای هر نوع درد (مثلاً میگرن یا درد عضلانی) برنامه آموزشی مخصوصی تهیه شود. همچنین بررسی اثرات بلندمدت و مقایسه با روش‌های دیگر مثل مدیتیشن، رفتاردرمانی یا دارودرمانی می‌تواند به درک بهتر این روش کمک کند.

نورو فیدبک روشی نوین و علمی است که با آموزش مغز به تنظیم بهتر خود، می‌تواند به کاهش دردهای مزمن و بهبود کیفیت زندگی کمک کند. اگر از دردهای مداوم رنج می‌برید و درمان‌های معمول برایتان کافی نبوده‌اند، مشاوره با متخصصی که در حوزه نورو فیدبک کار می‌کند می‌تواند گزینه‌ای ارزشمند باشد. شاید وقت آن رسیده مغزتان را برای آرامش دوباره آموزش دهید.

در سال‌های اخیر، دنیا با بحرانی بزرگ روبه‌رو شد: همه‌گیری ویروس کرونا (COVID-19). این بیماری نه‌تنها جسم میلیون‌ها انسان را درگیر کرد، بلکه اثرات عمیقی بر سلامت روان جامعه نیز گذاشت. ترس از ابتلا، انزوا، اخبار منفی و نگرانی برای عزیزان باعث افزایش شدید اضطراب و حملات پانیک (وحشت‌زدگی) در میان مردم شد.

محققان در یک پژوهش جدید بررسی کردند که آیا می‌توان با استفاده از نوروفیدبک بر پایه‌ی نقشه‌برداری مغزی به درمان این حملات کمک کرد یا خیر.

گردآوری و ترجمه : دنیا نهضت – کارشناسی ارشد روانشناسی

خلاصه مقاله :Development of a brain wave model based on the quantitative analysis of EEG and EEG biofeedback therapy in patients with panic attacks during the COVID-19 pandemic

نوروفیدبک و QEEG چیست؟

QEEG (الکتروانسفالوگرافی کمی) روشی است که فعالیت الکتریکی مغز را با دقت بالا اندازه‌گیری می‌کند. این تست نشان می‌دهد که در هر ناحیه از مغز چه نوع امواجی (دلتا، تتا، آلفا، بتا و SMR) فعال‌ترند. تغییرات در این امواج معمولاً با وضعیت‌های روانی مختلف مرتبط هستند؛ مثلاً افزایش امواج بتا۲ با اضطراب و تنش بالا همراه است.

بر اساس نتایج QEEG، درمانگر می‌تواند از نوروفیدبک (EEG Biofeedback) استفاده کند ، روشی که به فرد یاد می‌دهد چگونه الگوی امواج مغزی خود را کنترل کند. در این روش، مغز از طریق بازخورد دیداری یا شنیداری یاد می‌گیرد آرام‌تر و متعادل‌تر عمل کند.

---

هدف پژوهش

هدف این مطالعه، بررسی تأثیر نوروفیدبک بر افراد دچار حملات پانیک در دوران کرونا بود. پژوهش روی ۴۲ بیمار انجام شد که همگی پس از شروع همه‌گیری، دچار اضطراب، تپش قلب، لرزش بدن، بی‌خوابی و حملات وحشت شده بودند؛ در حالی‌که پیش از آن هیچ سابقه‌ی روان‌پریشی یا افسردگی نداشتند. هیچ‌یک از بیماران دارویی مصرف نمی‌کردند و همه با رضایت کامل وارد برنامه درمانی شدند.

---

روش کار

ابتدا از همه‌ی بیماران تست QEEG گرفته شد تا وضعیت امواج مغزی‌شان مشخص شود. سپس طی چند هفته، جلسات نوروفیدبک در نواحی مرکزی مغز (C3 و C4) انجام شد. هر جلسه حدود ۳۰ دقیقه طول می‌کشید. هدف درمانگر این بود که:

• امواج SMR (ریتم حرکتی آهسته) را تقویت کند (برای آرام‌سازی مغز)،
• امواج دلتا، تتا و بتا۲ را کاهش دهد (که با اضطراب و خستگی مرتبط‌اند)،
• و امواج آلفا را در سطح متعادل نگه دارد (برای تمرکز و تعادل روانی).

در این تمرین‌ها، بیماران با نگاه کردن به بازی یا تصویر در مانیتور، بازخورد فوری از مغزشان دریافت می‌کردند. وقتی مغز در وضعیت مطلوب قرار می‌گرفت، تصویر بهتر می‌شد یا موسیقی پخش می‌شد.

---

نتایج مهم پژوهش

نتایج QEEG قبل و بعد از درمان نشان داد:
امواج اضطرابی (دلتا، تتا و بتا۲) پس از نوروفیدبک به‌طور قابل توجهی کاهش یافتند.
امواج آرام‌سازی (آلفا و SMR) افزایش یافتند و این تغییرات حتی شش ماه پس از پایان درمان هم پایدار ماندند.

از نظر بالینی، بیماران گزارش کردند که:

• حملات پانیک‌شان متوقف یا بسیار کمتر شده است،
• آرامش ذهنی و تمرکز بیشتری دارند،
• کیفیت خواب و گفتارشان بهتر شده،
• و احساس اعتمادبه‌نفس و کنترل بیشتری نسبت به بدن و ذهن خود پیدا کرده‌اند.

---

تفسیر و اهمیت یافته‌ها

محققان معتقدند که استرس شدید ناشی از همه‌گیری کرونا می‌تواند تعادل عصبی مغز را به‌هم بزند و موجب افزایش امواج اضطراب‌آور در مغز شود. نوروفیدبک با آموزش تنظیم این امواج، عملاً مغز را به حالت طبیعی پیش از بحران بازمی‌گرداند. این روش غیرتهاجمی، بدون دارو و بدون عارضه جانبی است و می‌تواند برای افرادی که از داروهای ضداضطراب یا ضدافسردگی نتیجه نگرفته‌اند، گزینه‌ای مؤثر باشد.

در نهایت پژوهشگران نتیجه گرفتند که:

نوروفیدبک مبتنی بر QEEG می‌تواند روشی مؤثر برای کاهش اضطراب، حملات پانیک و بهبود عملکرد شناختی در افرادی باشد که پس از کرونا دچار اختلالات روانی شده‌اند. به بیان ساده، با آموزش مغز، می‌توان ذهن را درمان کرد و نوروفیدبک، پلی است میان علم مغز و آرامش روان.

میگرن یکی از شایع‌ترین و آزاردهنده‌ترین مشکلات عصبی است که زندگی میلیون‌ها نفر را در سراسر جهان مختل می‌کند. این نوع سردرد معمولاً با درد ضربان‌دار، حالت تهوع، حساسیت به نور و صدا و ناتوانی در انجام کارهای روزمره همراه است. در واقع، طبق آمار، حدود ۱۴ درصد از مردم جهان به میگرن مبتلا هستند.

گردآوری و ترجمه : دنیا نهضت – کارشناسی ارشد روانشناسی

خلاصه مقاله : Experiences of a Neurofeedback-Based Mindfulness Meditation Intervention for Migraine: Qualitative Study

درمان‌های دارویی معمولاً اولین گزینه برای کنترل میگرن هستند، اما متأسفانه همیشه مؤثر نیستند و گاهی عوارضی مانند خواب‌آلودگی، سرگیجه یا حتی تشدید سردرد به‌دلیل مصرف زیاد دارو را به همراه دارند. به همین دلیل، دانشمندان در سال‌های اخیر به دنبال روش‌های رفتاری و غیردارویی بوده‌اند که بتوانند به کنترل درد کمک کنند. دو روش امیدوارکننده در این زمینه، مراقبه‌ی ذهن‌آگاهی (Mindfulness Meditation) و نوروفیدبک (Neurofeedback) هستند.

ذهن‌آگاهی و نوروفیدبک چیست؟

ذهن‌آگاهی یعنی تمرین حضور در لحظه‌ی حال با نگاهی کنجکاو و بدون قضاوت. در این تمرین فرد یاد می‌گیرد افکار و احساساتش را فقط مشاهده کند، نه اینکه در آن‌ها غرق شود. تحقیقات نشان داده‌اند که تمرین منظم ذهن‌آگاهی می‌تواند شدت و تعداد حملات میگرنی را کاهش دهد، مصرف دارو را کم کند و کیفیت زندگی را بالا ببرد.

نوروفیدبک هم نوعی آموزش مغزی است که با استفاده از دستگاه EEG فعالیت امواج مغز را در لحظه اندازه می‌گیرد و به فرد بازخورد می‌دهد تا یاد بگیرد مغزش را آرام‌تر و متعادل‌تر کند. این روش سال‌هاست برای درمان اضطراب، دردهای مزمن و میگرن به کار می‌رود.

اما پژوهشگران کانادایی در مطالعه‌ای تازه، ایده‌ای نو را آزمایش کردند: ترکیب نوروفیدبک و ذهن‌آگاهی در قالب تمرینی برای مبتلایان به میگرن.

پژوهشی تازه با رویکردی نو

در این مطالعه، گروهی از افراد مبتلا به میگرن به مدت ۸ هفته از نوروفیدبک استفاده کردند. این دستگاه هنگام مدیتیشن، امواج مغزی فرد را می‌خواند و با صداهایی آرام‌بخش بازخورد می‌داد؛ مثلاً وقتی ذهن آرام بود، صدای ملایم طبیعت پخش می‌شود و وقتی ذهن فعال یا پریشان بود، صدا تندتر می‌ شد. شرکت‌کنندگان هر روز حدود ۱۰ تا ۱۵ دقیقه مدیتیشن ذهن‌آگاهی انجام دادند و عملکرد مغزشان توسط دستگاه نوروفیدبک قابل رصد بود.

پس از پایان دوره، پژوهشگران با ده نفر از این شرکت‌کنندگان مصاحبه کردند تا بفهمند تجربه‌ی واقعی آن‌ها از این تمرین‌ها چه بوده است.

تجربه‌ی شرکت‌کنندگان: از آرامش تا کنترل درد

اکثر افراد گزارش کردند که استفاده از نوروفیدبک باعث شد درک بهتری از بدن و ذهنشان پیدا کنند. آن‌ها یاد گرفتند در زمان استرس یا شروع علائم میگرن، سریع‌تر متوجه تنش ذهنی خود شوند و با تمرکز بر تنفس، آرامش را برگردانند.

بسیاری گفتند که پس از چند هفته تمرین، حملات میگرنی‌شان کمتر یا کوتاه‌تر شده و توانایی مقابله با درد افزایش یافته است. علاوه بر این، احساس آرامش عمومی، خواب بهتر و خلق مثبت‌تر از دیگر فوایدی بود که تجربه کردند.

با این حال، برخی از شرکت‌کنندگان هم به چالش‌ها اشاره کردند: نیاز به تمرین مداوم، گاهی خستگی ذهنی از تکرار جلسات، و دشواری تمرکز در روزهایی که درد زیاد بود. ولی بیشترشان گفتند که ارزشش را داشت و حتی بعد از پایان مطالعه، به تمرین ادامه داده‌اند.

چرا این روش مهم است؟

نتایج این پژوهش نشان می‌دهد که ترکیب نوروفیدبک با ذهن‌آگاهی می‌تواند روشی مؤثر و در دسترس برای کنترل میگرن باشد. این یافته‌ها نویدبخش‌اند، با این حال پژوهشگران تأکید می‌کنند که برای درک بهتر اثرات بلندمدت و تعیین بهترین الگوهای تمرین، مطالعات بیشتری لازم است.

مراقبه‌ی ذهن‌آگاهی و نوروفیدبک هر دو به ما کمک می‌کنند تا کنترل بیشتری بر ذهن و بدن خود پیدا کنیم. ترکیب این دو روش، می‌تواند راهی تازه برای کاهش دردهای میگرنی، بهبود کیفیت زندگی و افزایش حس آرامش درونی باشد. اگر از میگرن رنج می‌برید و به دنبال راهی طبیعی برای کاهش درد هستید، شاید وقت آن رسیده که ذهن خود را با فناوری همراه کنید.

فسردگی یکی از شایع‌ترین مشکلات روانی در جهان است و طبق آمار سازمان جهانی بهداشت، بیش از ۳۰۰ میلیون نفر از آن رنج می‌برند. درمان‌های رایج مانند دارو و روان‌درمانی اگرچه مؤثر هستند، اما برای همه کارساز نیستند؛ حدود نیمی از بیماران ممکن است به درمان پاسخ ندهند و بسیاری هم دوباره دچار عود علائم می‌شوند. به همین دلیل پژوهشگران به دنبال روش‌های جدید و مکمل برای درمان افسردگی هستند. یکی از این روش‌ها، استفاده از بیوفیدبک (Biofeedback) و نوروفیدبک (Neurofeedback) است.

گردآوری و ترجمه : دنیا نهضت – کارشناسی ارشد روانشناسی

خلاصه مقاله : Efficacy of bio- and neurofeedback for depression: a meta-analysis

بیوفیدبک و نوروفیدبک یعنی چه؟

بیوفیدبک روشی است که در آن افراد یاد می‌گیرند کنترل بهتری بر واکنش‌های فیزیولوژیکی بدن خود پیدا کنند. مثلاً با کمک دستگاهی که ضربان قلب یا تنفس را نمایش می‌دهد، فرد می‌تواند تمرین کند تا آرام‌تر نفس بکشد یا ریتم قلبش را تنظیم کند. این آگاهی به او کمک می‌کند تا بر استرس و هیجاناتش تسلط بیشتری پیدا کند.

نوروفیدبک نیز نوعی بیوفیدبک است که به جای بدن، فعالیت مغز را هدف قرار می‌دهد. در این روش، امواج مغزی از طریق EEG یا fMRI اندازه‌گیری و به‌صورت تصویر یا صدا به فرد بازتاب داده می‌شوند تا بتواند یاد بگیرد الگوهای ناسالم فعالیت مغز را تغییر دهد. برای مثال، در افراد افسرده معمولاً ناحیه‌ی چپ پیش‌پیشانی (prefrontal cortex) فعالیت کمتری دارد؛ نوروفیدبک می‌تواند به تنظیم دوباره‌ی این تعادل کمک کند.

نتیجه این پژوهش چه می‌گوید؟

در سال ۲۰۲۲ گروهی از پژوهشگران اروپایی و آمریکایی نتایج ۲۲ مطالعه را که در مورد تأثیر بیوفیدبک و نوروفیدبک بر افسردگی انجام شده بود، بررسی کردند. این بررسی جامع، نشان داد که هر دو روش در کاهش علائم افسردگی مؤثرند.

در بیمارانی که تشخیص افسردگی اساسی (MDD) داشتند، اثر درمان قابل توجه بود. بر اساس شاخص آماری پژوهش، اندازه‌ی اثر در مطالعات بدون گروه کنترل ۰٫۷۱۷ و در مطالعاتی که گروه کنترل داشتند ۱٫۰۵۰ گزارش شد؛ این اعداد نشان می‌دهد که به‌طور متوسط، شرکت‌کنندگان بعد از درمان احساس بهتری نسبت به قبل داشتند.

در مطالعاتی که افسردگی تنها یکی از علائم بیماری‌های دیگر (مثل اضطراب یا بیماری‌های جسمی مزمن) بود، باز هم تأثیر مثبت ولی خفیف‌تر مشاهده شد . یعنی بیوفیدبک و نوروفیدبک می‌توانند حتی در کنار درمان‌های دیگر، به بهبود خلق کمک کنند.

چه عواملی بر نتیجه تأثیر دارد؟

جالب است که پژوهشگران بررسی کردند آیا سن، جنس، نوع دستگاه یا تعداد جلسات در نتیجه تفاوتی ایجاد می‌کند یا نه. نتایج نشان داد تنها نوع طراحی پژوهش (یعنی انجام در قالب کارآزمایی تصادفی و کنترل‌شده) بر میزان اثربخشی تأثیرگذار بود؛ اما عواملی مثل سن، جنس، نوع فیدبک (مغزی یا ضربان قلب)، یا تعداد جلسات تفاوت معنی‌داری ایجاد نکردند.

به بیان ساده‌تر، این روش‌ها در کل مفیدند، اما هنوز باید با دقت و استاندارد بیشتری بررسی شوند تا بتوان گفت دقیقاً چه نوعی از آن برای چه فردی بهترین نتیجه را دارد.

چه نتیجه‌ای می‌توان گرفت؟

بر اساس یافته‌های این متاآنالیز، هر دو روش نوروفیدبک و بیوفیدبکِ تنظیم ضربان قلب (HRV-Biofeedback) می‌توانند به عنوان درمان‌های مکمل در کنار روان‌درمانی یا دارودرمانی به کار روند. این روش‌ها عوارض دارویی ندارند، احساس کنترل شخصی را افزایش می‌دهند و به فرد کمک می‌کنند ارتباط ذهن و بدن خود را بهتر درک کند.

بیوفیدبک و نوروفیدبک هنوز جایگزین درمان‌های سنتی افسردگی نیستند، اما می‌توانند ابزارهای کمکی مؤثر و امیدوارکننده‌ای باشند. اگر افسردگی دارید و به دنبال روش‌های مکمل هستید، می‌توانید با یک روان‌درمانگر یا متخصص روان‌فیزیولوژی درباره‌ی استفاده از این تکنیک‌ها مشورت کنید. یادگیری کنترل بدن و مغز، شاید گامی باشد به سوی آرامش و تعادل بیشتر در زندگی.